O baśniach wiemy tyle, ile doświadczyliśmy zmysłami w dzieciństwie. Że uczą marzyć i wierzyć w cuda. Że w wyobraźni można imaginować te wszystkie miejsca, o których się czyta i potem odnajdywać je w snach. Że czytając je, można tworzyć nastroje, od nostalgii po euforię. To bardzo dużo. Z książki Bruna Bettelheim’a „Cudowne i pożyteczne” o wartościach baśni dowiemy się znacznie więcej.
"Cudowne i pożyteczne. O znaczeniach i wartościach baśni." - Bruno Bettelheim
Bruno Bettelheim (1903 - 1990) - urodzony w Austrii psychoanalityk, psycholog, psychiatra i pedagog. Dokonując psychologicznej interpretacji wielu baśni, Bettelheim dostarcza rodzicom i wychowawcom narzędzie pomagające dziecku przejść od etapu emocjonalnej niedojrzałości ku dorosłości. Baśń, jego zdaniem, jest podstawowym i pierwszym narzędziem na drodze do samopoznania.
Jest to studium z dziedziny psychologii, interpretujące baśnie, wsparte licznymi badaniami i rodzicielstwem autora. To głównie analiza historii napisanych przez braci Grimm, ale omawiany jest także mit o Erosie i Psyche.
Przekazy ukryte w baśniach, jak zauważa Bettelheim, to „prawda naszej wyobraźni, a nie normalnej przyczynowości”, zatem dostępne tym, którzy pragną zobaczyć więcej poprzez swoją wrażliwość.
Ilustracje baśniowe wspomagają przekaz treści i naznaczają. Pełne fantazji, nieoczywistości, tworzą surrealistyczne obrazy i skojarzenia. W wyobraźni można czarować, unosić się w powietrzu i widzieć krasnoludki.
Przekazy ukryte w baśniach, jak zauważa Bettelheim, to „prawda naszej wyobraźni, a nie normalnej przyczynowości”, zatem dostępne tym, którzy pragną zobaczyć więcej poprzez swoją wrażliwość.
Ilustracje baśniowe wspomagają przekaz treści i naznaczają. Pełne fantazji, nieoczywistości, tworzą surrealistyczne obrazy i skojarzenia. W wyobraźni można czarować, unosić się w powietrzu i widzieć krasnoludki.
Dziecięce myślenie animistyczne
Fascynująca jest rozbieżność w odbiorze rzeczywistości przez dzieci, na którą wskazuje autor, porównując do tego, jak my ją postrzegamy. Dziecięcą percepcję charakteryzuje w dużej mierze myślenie animistyczne, czyli stan postrzegania świata, który zakłada posiadanie duszy i żywotności przez rzeczy nieożywione. Dziecięce Ja nie rozpoznaje jeszcze różnic pomiędzy sobą, a światem zewnętrznym. Wierzy, że drzewa, mając świadomość, mogą mówić, spać i śpiewać tak jak ono. Piękna bajkowa percepcja, niezbędna do rozwoju osobowości.
„(…) myślenie dziecka pozostaje animistyczne aż do wieku dojrzewania. Rodzice i nauczyciele mówią mu, że przedmiot nic nie czuje ani nic sam nie czyni, a ono udaje, że im wierzy, chcąc im się przypodobać lub z obawy, że zostanie wyśmiane: jednakże w głębi duszy wie lepiej. Kiedy dziecko spotyka się z racjonalnymi pouczeniami innych, może jedynie zagrzebać swą ‚prawdziwą wiedzę’ w jeszcze głębszych pokładach duszy, gdzie racjonalność jej nie dosięga; ale poddaje się ono wpływowi tego, co mają mu do powiedzenia baśnie. W odczuciu dziecka nie ma wyraźnej i ostrej granicy między tym, co ożywione, a tym, co nieożywione; wszystko, co istnieje, podobne jest do nas samych. Jeśli nie pojmujemy tego, co kamienie, drzewa i zwierzęta mają nam do powiedzenia, to dlatego, że nie jesteśmy z nimi dostatecznie zestrojeni. Dziecku, które próbuje zrozumieć świat, wydaje się rzeczą całkowicie uzasadnioną, by od obiektów budzących zainteresowanie oczekiwać odpowiedzi. A ponieważ dziecko jest egocentryczne, spodziewa się, że zwierzę powie mu coś o tym, co dla niego, dla dziecka, jest nadzwyczaj ważne, tak jak czynią to zwierzęta w baśniach i same dzieci, kiedy przemawiają do zwierząt – realnych lub będących zabawkami. Dziecko jest przekonane, że zwierzę to istota, która je rozumie, tylko nie okazuje tego otwarcie.”
Myślenie animistyczne, wiara w niemożliwe, stanowiące kanwę postrzegania świata przez dziecko, pomaga zaspokajać tak ważną dla niego potrzebę fantazjowania i poczucia cudowności. Stąd w baśniowych historiach wszechobecny antropomorfizm, oniryzm, ciągłe przeobrażenia i personifikacja, przemawiające symboliką do dziecięcej podświadomości.
„(…) myślenie dziecka pozostaje animistyczne aż do wieku dojrzewania. Rodzice i nauczyciele mówią mu, że przedmiot nic nie czuje ani nic sam nie czyni, a ono udaje, że im wierzy, chcąc im się przypodobać lub z obawy, że zostanie wyśmiane: jednakże w głębi duszy wie lepiej. Kiedy dziecko spotyka się z racjonalnymi pouczeniami innych, może jedynie zagrzebać swą ‚prawdziwą wiedzę’ w jeszcze głębszych pokładach duszy, gdzie racjonalność jej nie dosięga; ale poddaje się ono wpływowi tego, co mają mu do powiedzenia baśnie. W odczuciu dziecka nie ma wyraźnej i ostrej granicy między tym, co ożywione, a tym, co nieożywione; wszystko, co istnieje, podobne jest do nas samych. Jeśli nie pojmujemy tego, co kamienie, drzewa i zwierzęta mają nam do powiedzenia, to dlatego, że nie jesteśmy z nimi dostatecznie zestrojeni. Dziecku, które próbuje zrozumieć świat, wydaje się rzeczą całkowicie uzasadnioną, by od obiektów budzących zainteresowanie oczekiwać odpowiedzi. A ponieważ dziecko jest egocentryczne, spodziewa się, że zwierzę powie mu coś o tym, co dla niego, dla dziecka, jest nadzwyczaj ważne, tak jak czynią to zwierzęta w baśniach i same dzieci, kiedy przemawiają do zwierząt – realnych lub będących zabawkami. Dziecko jest przekonane, że zwierzę to istota, która je rozumie, tylko nie okazuje tego otwarcie.”
Myślenie animistyczne, wiara w niemożliwe, stanowiące kanwę postrzegania świata przez dziecko, pomaga zaspokajać tak ważną dla niego potrzebę fantazjowania i poczucia cudowności. Stąd w baśniowych historiach wszechobecny antropomorfizm, oniryzm, ciągłe przeobrażenia i personifikacja, przemawiające symboliką do dziecięcej podświadomości.
Oniryzm w baśniach
Baśnie stanowią także sztukę oniryczną. Senne opowieści, balansujące na granicy nieoczywistego i mnóstwo fantasmagorii, która pojawia się w naszych snach.
Mieszanie snów ze światem rzeczywistym, zestawianie ich, pozwala rozumieć je oddzielnie, uczy je rozróżniać. I pozwala bawić się nimi w nieskończoność w wyobraźni. Dobrodziejstwem baśni jest śmiałe wychodzenie poza sferę jednoznaczności, aby właśnie imaginować bez końca nieskończenie piękną fantazją. Myślę, że czytanym za dnia baśniom mamy pełniejsze, bardziej czarowne sny.
Mieszanie snów ze światem rzeczywistym, zestawianie ich, pozwala rozumieć je oddzielnie, uczy je rozróżniać. I pozwala bawić się nimi w nieskończoność w wyobraźni. Dobrodziejstwem baśni jest śmiałe wychodzenie poza sferę jednoznaczności, aby właśnie imaginować bez końca nieskończenie piękną fantazją. Myślę, że czytanym za dnia baśniom mamy pełniejsze, bardziej czarowne sny.
Baśnie jako aspekt w budowaniu wewnętrznego świata dziecka
„Cudowne i pożyteczne” to także książka o dojrzewaniu osobowości.
Historie baśniowe, pomagając dziecku przechodzić z etapu emocjonalnej niedojrzałości do dorosłości, sprawiają, że poznaje ono i zaczyna rozumieć świat. A także siebie, wchodząc w ukrytą przestrzeń swojej psychiki, swoich pragnień, tęsknot.
Ważną częścią baśni jest tragizm i antagonizmy; postaci o skrajnie różnych uosobieniach, oraz dobro i zło, które uczą wyszczególniać, nabywać wartości i szukać sensu istnienia, a współodczuwanie szczęścia i smutku z bohaterami pobudza rozwój inteligencji emocjonalnej.
Historie baśniowe, pomagając dziecku przechodzić z etapu emocjonalnej niedojrzałości do dorosłości, sprawiają, że poznaje ono i zaczyna rozumieć świat. A także siebie, wchodząc w ukrytą przestrzeń swojej psychiki, swoich pragnień, tęsknot.
Ważną częścią baśni jest tragizm i antagonizmy; postaci o skrajnie różnych uosobieniach, oraz dobro i zło, które uczą wyszczególniać, nabywać wartości i szukać sensu istnienia, a współodczuwanie szczęścia i smutku z bohaterami pobudza rozwój inteligencji emocjonalnej.
Baśnie w kontekście sztuki
Bruno Bettelheim, wypowiadając się o baśniach w kontekście sztuki, wskazuje na wartości pozwalające dostrzegać piękno i odczuwać przeżycia estetyczne. Wzruszenia estetyczne to aspekt uruchomienia uczuć i świadomość wszechobecnej magii.
„Oczarowania, jakiego doznajemy, gdy poddajemy się oddziaływaniu baśni, nie wywołują jej psychologiczne treści (choć one również do tego się przyczyniają), ale jej wartości literackie: wywołuje je baśń jako dzieło sztuki. Baśń nie miałaby takiego psychologicznego wpływu na dziecko, gdyby przede wszystkim i nade wszystko nie była dziełem sztuki. (…) Współcześnie, podobnie jak w dawnych czasach, baśnie mogą uwrażliwiać dzieci – zarówno przeciętne, jak obdarzone umysłowością twórczą – na wszystkie wyższe sprawy życia; od baśni dziecko może łatwo przejść do największych dzieł literatury i sztuki.”
„Oczarowania, jakiego doznajemy, gdy poddajemy się oddziaływaniu baśni, nie wywołują jej psychologiczne treści (choć one również do tego się przyczyniają), ale jej wartości literackie: wywołuje je baśń jako dzieło sztuki. Baśń nie miałaby takiego psychologicznego wpływu na dziecko, gdyby przede wszystkim i nade wszystko nie była dziełem sztuki. (…) Współcześnie, podobnie jak w dawnych czasach, baśnie mogą uwrażliwiać dzieci – zarówno przeciętne, jak obdarzone umysłowością twórczą – na wszystkie wyższe sprawy życia; od baśni dziecko może łatwo przejść do największych dzieł literatury i sztuki.”
Baśnie nie tylko dla dzieci
Nieco zapomniane i wyparte przez ogrom bezwartościowych książek dla dzieci, baśnie to również elementarz psychoanalityczny dla dorosłych. Do lektury tej potrzebna jest jednak otwartość umysłu i chęć wejścia w świat magii naprawdę.
Myślenie animistyczne, które Jean Piaget (1896 - 1980, szwajcarski psycholog) wyróżnia w rozwoju rozumowania dziecka w zetknięciu ze światem, jest dla nas, dorosłych, niepojętą, porzuconą już dawno percepcją. Percepcją naznaczoną przez realizm, doświadczenia i schematy, do jakich przywykliśmy. Zgłębiając baśnie, możemy na nowo ożywić w sobie postrzeganie rzeczywistości z większą wiarą i magią, z odwagą przekształcając swój świat.
Myślenie animistyczne, które Jean Piaget (1896 - 1980, szwajcarski psycholog) wyróżnia w rozwoju rozumowania dziecka w zetknięciu ze światem, jest dla nas, dorosłych, niepojętą, porzuconą już dawno percepcją. Percepcją naznaczoną przez realizm, doświadczenia i schematy, do jakich przywykliśmy. Zgłębiając baśnie, możemy na nowo ożywić w sobie postrzeganie rzeczywistości z większą wiarą i magią, z odwagą przekształcając swój świat.